XIBERERA
ZUBERERA
Zuberera edo zuberotar euskara (tokiko euskalkian, xiberotarra edo Xiberoko eüskara) ipar-ekialdeko euskalkia da, Zuberoa ia guztian eta administrazioz Bearnokoa den Eskiulan mintzatzen dena.
Bere kokagunea dela eta, biarnesaren (okzitanieraren) eragina izan du hiztegian eta fonologian. Berdintasun handiko euskalkia bada ere, bi aldaera nagusitan banatu izan da: Pettarrako aldaera iparraldean eta Basabürükoa hegoaldean. Iparraldeko zenbait herrixka Amikuzeko euskarara hurbiltzen dira, eta hangoa behenafar eta zuberotarraren tarteko hizkeratzat hartzen da. Herri horiek Domintxaine-Berroeta, Arüe-Ithorrotze-Olhaibi, Lohitzüne-Oihergi eta Etxarri dira.
Bere urruntasun administratibo eta geografikoagatik, euskara batuarekin desberdintasun handien dituen euskalkia da bizkaierarekin batera, bai ahoskeran (azentu markatua, ü hotsa eta txistukari ahostunak), bai hiztegian eta morfologian. Euskalkien artean, egun desagertua dagoen erronkarierarekin antzekotasun gehien zituen euskalkia da; hainbeste, non Bonaparteren sailkapenean dialekto bakarra osatzen baitzuten.
Ezaugarri orokorrak
Gainerako euskaldunengandik bereiz samar ibili dira zuberotarrak, eta hizkuntzan ere ezagun dira horren ondorioak: eten nabarmena dago Nafarroa Beherea eta Zuberoa bitartean. Aspaldiko garaietan gehienbat, zuberotarrek lotura estua eduki dute Bearnorekin, eta gaskoia da, hain zuzen, zuberotar euskararen bereizgarri askoren jatorria.[1]
Dena dela, Zuberoaren bakardadea ez da izan erabatekoa. Arestian aipatu da ipar-mendebaleko herriak Donapaleurekin lotuta egon direla. Hegoaldeko herriek, berriz, Nafarroa Garaiko Erronkariko ibarra eduki dute ondoan. Erronkariarrak izan dira, gehienbat, zuberotarren euskaratik elikatu direnak. Hori dela eta, beraz, zuberotar euskararen ezaugarri asko Nafarroa Beherean eta Erronkarin ere aurkituko ditugu.[1]
Zuberotar euskararen batasuna da nabarmendu beharreko beste gertakari bat. Iragan garaietan, hegoaldeko alderdi menditsuko hizkera, Basabürü eskualdekoa, desberdina zela esan izan da. Arnaut Oihenart izan zen horretaz ohartzen lehena, 1657an plazaratutako poesia eta atsotitz bilduman. Azkenaldian, ordea, berdintzera egin du Zuberoako euskarak eta, aldakuntza txiki batzuk gorabehera, ez da azpieuskalki eta hizkera berezirik ageri.[1]
Zuberotar euskararen berezitasunik gehienak fonologian eta lexikoan agertzen dira eta, gorago esan dudanez, horietako zenbait gaskoitik mailegatu ditu.[1]
Egia da zuberera entzuten ohitu gabeko euskaldunarentzat hasieran berezia iruditzen zaiola euskalki hau, baina, ohitu ahala ez zaio horren arrotza egiten. Bestalde, hizkuntzalariaren ikuspegitik antzeko ezaugarriak askoz ere gehiago dira desberdintasunak baino. Esan genezake axalekoak direla gehienbat diferentziak.
Zubereraren zenbait ezaugarri fonologiaren ikuspegitik
Beste euskalkiek dituzten bokalez gain, badu beste bat, [ü], frantsesez u idazten denaren antzeko soinua duena. Zubereran kasu jakin batzuetan gertatu den euskarazko u-ren berrikuntzaz sortutako fonema da. Bestalde, behe-nafarreraren aldaera den Amikuzeko azpieuskalkian ere bada fonema hau, nahiz eta zubereran baino gutxiagotan erabiltzen den.
Beste euskalkietan o bokala agertzen den hitz batzuetan zubereraz u ageri da, adibidez: huntan, gizun, muldatü.
Hitz askotan ageri dira bokal sudurkariak zubereraz.
Bokal-topaketa batzuetan aldaketak gertatzen dira, adibidez:
- >otso + -a > otsua
- seme + -a > semia
- eskü + a > eskia
- bürü + -a > büria
Beste euskalkitan au diptongoa ageri den kasuetan, zubereraz askotan ai izaten da, adibidez:
- auzo > aizo
- gauza > gaiza
j grafia ahoskatzeko garaian zubereraz frantsesaren antzeko soinua ematen diote.
bokal arteko erreak galdu egiten dira maiz: Parise > Paise
nk eta nt kontsonante-multzoak dituzte hitz batzuek zubereraz, beste euskalkietan ng eta nd dituztelarik, adibidez: igante
Beste euskalkietan s bihurtu den rz multzoa zubereraz mantendu egin da, adibidez: -tarzun, ürzo.
Azentuari dagokionez, badira desberdintasunak Basabürüako eta Pettarrako hizkeren artean. Hitzak azkenaurreko silaban indarrezko azentu batez markatzen dira; Basabürüan hitz guztiek dute azentu-mota hau eta Pettarran, aldiz, nabarmendu nahi diren hitzek soilik, baina beti ere posizio berberean.
Deklinabidearen zenbait ezaugarri
Euskara batuan datibo plurala -ei atzizkiaz egiten den bezala, zubereraz -er atzizkiaren bitartez egiten da, adibidez: gizoner
Izen propioekin -tik atzizkiaren ordez -rik erabiltzen da, adibidez: Maulerik
Gehiago jakiteko
http://www.hiru.eus/eu/lengua-vasca/caracteristicas-del-suletino
https://eu.wikipedia.org/wiki/Zuberera
https://www.youtube.com/watch?v=y1WT7J9NpGA